Trauma bij leerlingen

Door Fleur: “De helft van de schoolgaande kinderen heeft minstens een traumatische of ingrijpende gebeurtenis meegemaakt”. Zo sprak Gwen Timmer op het congres van Medilex Onderwijs over trauma bij leerlingen. Een schokkend aantal, waarbij het belang voor leerkrachten om met een traumabril naar kinderen te kijken essentieel is. Eén volwassene kan het verschil maken in het leven van het kind. Dat kan jij zijn.

Na afloop van het congres appt mijn duo-collega mij; ‘Hoe was het? Hebben we er wat aan voor onze klas?’ Volmondig zei ik ja. Maar wel met een kanttekening. Er is geen puntenlijstje dat je af kunt gaan, waarna je resultaat ziet bij een kind. Het is veel meer een bewustwording over de werking van trauma op het brein en de grote gevolgen die dit kan hebben.

Wat is een traumatische verlieservaring?

Een traumatische verlieservaring is een ingrijpend verlies waarbij de leerling door de ervaring overweldigd wordt. Een overweldigende ervaring is dat waarbij het te onverwacht is, te snel en te groot. Waarbij het kind te vaak, te alleen en te jong is. Het is een ervaring die te pijnlijk en te angstig is. Het kan ook een ervaring zijn die door de omgeving niet altijd wordt gezien als belastend voor de leerling. Bijvoorbeeld bij emotionele afwezigheid van de ouders. Het trauma zit niet in de gebeurtenis zelf, maar in de individuele (on)mogelijkheden om ermee te gaan. Het trauma gaat vooral over de schade daarna.

Ons brein

Het brein. Bron: Wilma Brands-Zandvliet, 2018

Ons brein is verdeeld in drie delen, gevormd in de evolutie om te overleven bij stress en gevaar: Het reptielenbrein; is het oudste brein en meeste dominante. Deze is gericht op onze veiligheid, ons voortbestaan. Het zoogdierenbrein; is erop gericht om het emotioneel goed te hebben. Het mensbrein; is nodig om de dingen te begrijpen. Hierin zit ons vermogen om te plannen en organiseren, te analyseren en reflecteren.

Hoe ontstaat een trauma?

Bij gevaar en dreiging staan alle zintuigen op scherp. Het reptielen brein gaat aan; er is iets aan de hand. Hierdoor ontstaat stress. Stress is een gezonde reactie om je veiligheid te garanderen. Stress vermindert weer als er een ontlading of kalmering plaatsvindt. Trauma kan ontstaan als er geen kalmering komt en de stressrespons (het huilen, vechten of vluchten) niet kan worden uitgevoerd. De stress blijft dan binnen het gaat in het lijf zitten.

Het venster van de stresstolerantie

Venster van stresstolerantie (bron: Traumasensitieve school, Anton Horeweg)

Zolang de stress hanteerbaar is en de gevoelens en reacties hanteerbaar zijn, blijft het mensenbrein geïntegreerd met de andere breinen. In dit stuk is een leerling op zijn best. Is de stress te heftig dan is het eerste wat uitgaat het mensenbrein. Dan kan een leerling niet meer nadenken en reflecteren op zijn handelen. Het reageert door te vechten, vluchten of te verstarren (het bekende konijn in de koplampen). De leerling is dan boven zijn venster van stresstolerantie gekomen (zie afbeelding) Als leerlingen te lang boven in hun stressvenster zitten, komen ze helemaal beneden in het venster. Het reptielenbrein heeft hier de overhand. Leerlingen zijn verdoofd, lusteloos en sluiten zich af.

De rol van de volwassene

De reactie van volwassenen is van grote betekenis bij het al dan niet ontstaan van traumaklachten bij kinderen. Daar waar de volwassene rustig blijft en kalm uitlegt wat er gebeurt, daar kan de stress bij kinderen afnemen. Negatieve factoren van volwassenen zijn het zelf in paniek of stress raken, het oordelen, beschuldigen, bestraffen, bagatelliseren en negeren van het kind. Als leerkracht is het dus belangrijk om eerst jezelf te reguleren voordat je reageert op de leerling. Stressreactie op stress verergert de stress.

Kijk door een traumabril. Leerlingen die verstorend, ongewenst en destructief gedrag vertonen worden vaak aangejaagd door traumatische gevoelens. Wees dus alert vanuit welk brein het kind reageert. Met het reptielenbrein en het zoogdierenbrein is geen goed gesprek mogelijk. Zorgt dat een kind eerst kalmeert of een kind dat juist is bevroren weer in beweging komt.

Het vermogen van de volwassene (de leerkracht) tot contact is het belangrijkste instrument. Het is de aandachtige veilige aanwezigheid die met een open hart aanwezig kan blijven waar de leerling met trauma en stress het meeste aan heeft. Met een traumabril naar leerlingen kijken betekent ook dat je snapt waar het lastige gedrag van leerlingen vandaan komt. Je bent als school een ondersteunende factor in plaats van een straffende. Deze leerlingen kiezen namelijk niet voor hun gedrag. De meeste prikkels die bij deze leerlingen binnenkomen (een harde klap, een boze blik) zijn meteen een gevaar. Dus zitten ze meteen in de vechten, vluchten en bevriezen stand. Ze zitten meteen in de stress en kunnen dan dus niet meer denken.

Je kunt je voorstellen hoeveel energie dit van deze leerlingen vraagt. Ze hebben weinig energie over om zich ook nog op hun leertaken te kunnen richten. Vaak zijn hun executieve functies ook minder goed ontwikkeld. Met name de emotieregulatie en inhibitie. Wat deze leerlingen nodig hebben in de klas zijn een rustige klas en een kalme leraar. Weinig prikkels, ruimte om te kunnen ontladen en kleine haalbare stapjes (een opdracht opdelen), een warme sfeer en een leraar die laat merken dat de leerling er toe doet.

Het congres trauma en leerlingen

Congres

Er werd nog veel meer op het congres besproken. Inspirerende sprekers die mij alle vier van het begin tot het eind hebben geboeid. Gwen Timmer die ons meegaf dat de uitdrukking ‘wat niet weet wat niet deert’ helemaal niet klopt. Wat niet weet, deert wel!

Riet Fiddelaers die ons meenam in de innerlijke splitsing van de ziel na een traumatische verlieservaring waardoor het overlevingsdeel als een driekoppig monster (het gedrag van het kind) voor de poorten van het hart gaan staan.

Tanja van Roosmalen die mij ontroerde met haar verhalen over de kinderen en jongeren -die zij in haar praktijk spreekt- die een ouder hebben die ernstig ziek is. Zij deelde troostpleisters uit die symbool staan voor de verbinding die je maakt met de leerlingen als je erbij blijft.

En Anton Horeweg die vele voorbeelden had over met een traumabril naar de leerlingen te kijken. Hij liet een filmpje zien dat mij confronteerde met wat kinderen buiten school kunnen meemaken. Die in jouw klas zitten en waarvan wij als leerkrachten verwachten dat ze meedoen met de rekenles of die een taaltoets moeten maken.

‘Hebben we er wat aan voor onze klas?’ was de vraag van mijn duo-collega. Voor mij is het antwoord volmondig ja! En als jij de kans hebt om als leerkracht iets te lezen over trauma bij kinderen, een cursus bij te volgen, of zo’n congres van Medilex Onderwijs bij te wonen, grijp deze dan met beide handen aan. Eén volwassene kan het verschil maken in het leven van een leerling met een traumatische ervaring. Die volwassene kan jij zijn.

Meer weten?

• Anton Horeweg. ‘De traumasensitieve school’. Tielt: Lannoocampus 2018
• Riet Fiddelaers-Jaspers. ‘De rouwende school’ Heeze: In De Wolken 2012
• Riet Fiddelaers-Jaspers. Hoe help je kinderen met een trauma nou echt? Wat kun je als ouder of begeleider doen als kinderen uit hun dak gaan? En hoe werkt het brein van kinderen? https://youtu.be/sZuyhdNw2ZM
• Tanja van Roosmalen. Wat nu? Mijn leerling wordt niet meer beter! Nijmegen 2009 (via info@lefverliesbegeleiding.nl
• Tanja van Roosmalen, Riet Fiddelaers-Jaspers, Machteld Lavell. ‘ Pleister tegen tranen. Ondersteuning van kinderen en jongeren met een ernstig zieke ouder.’ Heeze: In De Wolken. (verschijnt in 2020).
• Wilma Brands-Zandvliet. ‘Hersenen en Emoties in Beeld’ Dordrecht 2018. ISBN 978-94-6190-756-1